مقدمه
مدت ها پیش بحث شرکت های هرمی نقل مباحث افرادی بود که خواهان کسب منفعت بالا در برابر انجام کاراهای ساده و راحت بودند. اما پس از گذر مدت کوتاهی از آغاز فعالیت این شرکت ها، سیل پرونده های شاکیان و ضرر کردگانی روانه ی مجامع قضایی شد که در نوع خود قابل توجه بود. از این ماجراها مدت زیادی نمی گذشت که فعالیتی با ظاهر مشابه با عنوان بازاریابی شبکه ای باز میان جوانان جویای کار و درآمد مطرح گشت. موضوعی که همچون شرکت های هرمی محل بحث و جدل بر سر نوع مواجهه با آن بین افراد مختلف ایجاد نمود. این سلسله مقالات، سعی در آن دارد که برگرفته از پژوهش های مندرج در کتاب «فقه و بازاریابی شبکه ای»، نوشته ی حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی نریمانی زمان آبادی، این ماجرا را واکاوی نماید. همانگونه که در فصل اول کتاب مذکور آمده است، «حکم فقهی به سان مثلثی است که سه ضلع آن را موضوع شناسی، ملاک شناسی و حکم شناسی تشکیل می دهد.» لذا در یادداشت به بحث موضوع شناسی از بحث می پردازیم.
در گام نخست به تعریف دقیق و مستند از دو گزاره می پردازیم:
تعریف بازاریابی شبکه ای
قانون تجارت فدرال آمریکا: «هر طرح بازاریابی که در آن شرکا برای به دست آوردن حقوق ذیل، به موسسان طرح پول پرداخت می کنند، طرح بازاریابی چند سطحی یا شبکه ای صحیح می باشد:
1. جذب افراد جدید به طرح
2. فروش کالا و خدمات
3. تحصیل درآمد یا سود مشروط به اینکه:
الف) کسب منفعت بر اساس فروش کالا و خدمات باشد، نه اینکه تحصیل منفعت بر مبنای جذب و یا به کار گرفتن اعضای جدید در طرح بازاریابی باشد
ب) موسسان طرح، برای ضمانت بخشی به شرط فوق [کسب منفعت بر اساس فروش نه جذب] باید قواعد الزام آوری تدوین کنند.»
قانون جمهوری اسلامی ایران: «ارائه ی خدمات واسطه گری به صورت شبکه ای به نحوی که خریداران کالا به بازاریابی و جذب خریداران جدید اقدام کنند و درصدی از قیمت فروش کالا به وسیله ی بازاریابان زیرمجموعه ی شبکه ی متصل به خود را از صاحب کالا به عنوان پاداش یا پورسانت خدمات بازاریابی دریافت می کنند.»
تعریف بازاریابی هرمی
کمیسیون تجارت فدرال آمریکا: «در طرح های هرمی، حق عضویتی از متقاضیان ورود در طرح گرفته می شود و در ازای آن دو حق اعطا می شود؛ نخست: حق فروش محصولات، دوم: حق دریافت جوایزی که در ارتباط با فروش محصول به مصرف کننده ی نهایی نیست، بلکه در ازای جذب افراد به طرح است».
قانون جمهوری اسلامی ایران: «بنگاه، موسسه، شرکت یا گروهـ[ــی که] به منظور کسب درآمد ناشی از افزایش اعضا به نحوی که اعضای جدید جت کسب منفعت، افراد دیگری را جذب نموده و توسعه ی زنجیره یا شبکه ی انسانی تداوم یابد.»
شاید یکی از مهمترین دلایل تفاوت بین بازاریابی شبکه ای و بازاریابی هرمی این باشد که در مدل شبکه ای، فروش کالا به مشتری، عامل دریافت پورسانت است؛ حال آنکه در مدل هرمی بازی با پول (و نبود منفعت تولیدی) موجب پورسانت دهی می گردد. گرچه این بیان از تفاوت شاید ساده باشد، اما تامل در آن راهکار مناسبی برای تفاوت قائل شدن بین این دو مدل بازاریابی خواهد بود. لازم به ذکر است که در یادداشت های بعدی راجع به اینکه چرا کار کردن پول موجب اشکال می شود بیشتر خواهم نوشت و از جزوه ی مختصر و بسیار مفید «در اسلام پول نباید کار کند» که برگرفته از بیانات آیت الله حائری شیرازی است، برایتان نکاتی مطر خواهم نمود.
مهمترین شبهات پیرامون بازاریابی شبکه ای
در بین تمام شبهات بیان شده در مورد بازاریابی شبکه ای، 8 مورد وجود دارد که شاید اگر آنها را به دقت مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم، ابهامات پیرامون این مدل بازاریابی مرتفع گردد. این هشت مورد بطور خلاصه شامل موارد زیر است:
ان شاءالله در شماره های بعدی این یادداشت شبهات فوق را تک به تک بررسی می کنیم و نسبت به پاسخ دادن آن بر اساس کتاب فقه و بازاریابی چند سطحی (تالیف حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید مهدی نریمانی زمان آبادی/ بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی) نوشته هایی را تقدیم حضورتان خواهیم نمود.
در پایان باید گفت که در آموزه های اسلامی، زیان ها و آسیب های فراوانی پیامد کسب حرام و درآمد ناسالم است که برخی از آنا تکان دهنده و تامل برانگیزند. در اینجا به برخی از این آسیب ها و زیان ها اشاره می کنم تا سطح هوشیاری مان افزایش یابد و ما را در انتخاب بهترین مسیر برای کسب و بازرگانی مدد رساند:
بطلان حج و عمره
بی برکت شدن روزی
بی فایده شدن عبادت
بی ثمر شدن کارهای نیک
ثبت نشدن اعمال خیر
خوش حالی شیطان
طولانی شدن حساب روز قیامت
فساد در نسل آینده
قفر مادی و معنوی
و...
