روح حاکم بر تئوری سیستم های سکولار و مدل جایگزین

نظام سازی، یکی از خواسته های اساسی حضرت آقاست. سیستم ها تلاش فکری است، برای تحقق
نظام؛ فلذا شناخت سیستم ها، شرط لازم رفتن به سمت نظام سازی.

یکی از ویژگی های مهم بزرگانمان (همچون علامه مصباح) در تبیین مباحث عقلی و استدلالی، توضیح دقیق بدیهیات و کلیدواژه های هر بحث است. چرا که گهگاه نزاع و جدل در یک بحث، نه بر سر روش اندیشیدن و استدلالات، که بر اثر فهم غیر یکسان از بدیهیات و کلیدواژه های آن مبحث است.

لذا ضروری است قبل از ورود به بحث، کلید واژه ها را مشخص کنیم. اما از آنجا که این نوشتار، سعی در پرداختن به روح حاکم بر تئوری سیستم ها دارد، لذا تعاریف دقیق کلید واژه های زیر را از جلسه تدریس رویکرد نظام مدار استاد عباسی (جلسات 192و193 کلبه کرامت) پیگیری فرمایید. اندیشیدن به پرسش های زیر، شما را به فهم دقیق اصول بحث، هدایت خواهد نمود:

· تعریف سیستم با توجه به نگرش اسلامی-حکمی چیست؟

· ایراد اساسی که بر تعریف رایج سیستم وارد است (ارتباط معنادار میان اجزا)، چیست؟ چرا نباید ارتباطات، مبنای طرح ریزی یک سیستم قرار گیرد؟

· تفاوت order و discipline، به عنوان مفاهیمی که در نتیجه یک طرح سیستماتیک حاصل می شود چیست؟

· انواع سیستم هایی که در طرح ریزی می توان از آنها بهره برد، کدامند؟

· عرصه شناسی، به عنوان یک پارامتر مهم در برنامه ریزی استراتژیک، به چه معناست؟

اما اصل بحث؛

با فرض اینکه به پرسش های بالا پاسخ درخور داده شد و مفاهیم اولیه بحث، دقیق و واضح، تبیین شد، حال می توانیم دست به یک بررسی تطبیقی بزنیم و روح حاکم بر تئوری سیستم ها را از منظر دینی و غیر دینی (سکولار) بررسی کنیم.

بن مایه تئوری سیستم ها در نگرش سکولار (true & veritas)

اگر به درخت فلسفه، به عنوان بن مایه ی تفکر فلاسفه مغرب زمین برگردیم، درمی یابیم که ریشه درخت فلسفه اعتباریست [1]. یعنی سه بنیان اندیشه فلاسفه غرب (لوگوس یا کلمه؛ کمیت یا عدد؛ کیفیت یا شیمی) بر زمین سست اعتباریات استوار است. اعتباریات، مفاهیمی هستند که جعل می شوند، نه خلق؛ لذا خطاپذیرند و غیر قابل اعتماد.

بنابراین آنچه که فلاسفه غربی، پایه های اندیشیدنشان را بر آن بنا نهاده اند اصیل نیست. در واقع بر اصولی صحه گذاشته اند و آنان را به عنوان واقعیات پذیرفته اند، حال آنکه این اصول، بر اساس مفاهیم اعتباری است؛ از آنجا هم که مفهوم اعتباری، واسطه ای بین حقیقت و ذهن آدمی است تا بتوان با تمسک بدان، بسمت درک حقیقت رفت، لذا قابل خدشه است. البته ذکر شود که مقصود ما این نیست که هر مفهوم اعتباری باطل است؛ اما می توان گفت لااقل مفاهیم اعتباری ظرفیت نشان دادن کل حقیقت را ندارند.

از همین روست که وقتی در اندیشه غربی به قضیه ای true می گوییم، یا veritas (صحه گذاشتن بر چیزی)؛ اصلا نمی توان با قاطعیت از حقیقت بودن آن اطمینان حاصل کرد.

نتیجه میانی تئوری سیستم های سکولار (justice)

پس از بررسی ریشه درخت فلسفه که به عنوان بن مایه اندیشه فلاسفه غرب مطرح است، نوبت به بررسی ثمره ی این اندیشه می رسد. شاخ و برگ این اندیشه که از چنان ریشه ای تغدیه می کند، همان نتایج حاصل از این دستگاه فکری است.

درستی نتیجه یا سزای چنین اندیشه ای، هم ارز قدرت و قوام اصول فکری است که اساس اندیشیدن واقع شده است.

می دانیم که اگر صحت، مخدوش باشد، سزا هم مخدوش خواهد شد.

از طرفی آنچه ما به عنوان صحت در این مدل پذیرفتیم (true & veritas) بسیار مناقشه پذیر است، لذا سزا (justice) ی چنین اندیشه ای هم به همان میزان مخدوش و مناقشه پذیر.

نمود خارجی تئوری سیستم های سکولار (order & discipline)

همواره هر طرح سیستماتیکی، نهایتا بایستی به یک خروجی سیستماتیک منتج شود. یعنی بنا به فراخور جامعه هدف، و نیز هدف سیستم، اعضای جامعه بایستی رفتاری بر مبنای اصول حاکم بر طرح سیستم بروز دهند.

برای تقریب به ذهن مثالی ذکر می کنم.

یقینا همه شما بازی دومینو را دیده اید. به فراخور چینشی که برای مهره ها انجام می شود، در اثر اولین ضربه به مهره نخست، سایر مهره ها بصورت کاملا منظم و منطبق بر طراحی قبلی، می افتند. لذا هدف طرح که افتادن منظم مهره ها بود، محقق می شود.

اگر مهره های دومینو را جامعه و نحوه چینش مهره ها را سیستم در نظر بگیریم، افتادن منظم مهره ها را می توان مثالی از عملکرد منظم جامعه بر اساس تئوری سیستم طرح ریزی شده در نظر گرفت.

این عملکرد منظم در جامعه، خواه بر اساس یک نظم درونی و ذاتی (order) است و گاه بر اساس یک نظم دیکته شده از بیرون (discipline). سیستم، نقش همان نظام را ایفا می کند که خواهان شکل دهی به نظم جامعه (انتظام جامعه) است.

پر واضح است که بنا به استدلال قبل، این نظم هم که برگرفته از بنیان های فکری سست و غیر قابل اعتماد است، دارای ارزش نیست.

روح توحیدی تئوری سیستم ها

اگر ظرف تئوری سیستم ها را که شامل سه مرحله ی بنیان فکری، سزای این نوع اندیشه و نمود خارجی سیستم است، در نظر بگیریم و به معارف غنی دینی رجوع کنیم، به سه گزاره ی

I. حق (برای تحقق بنیان فکری)،

II. عدل (به عنوان سزای اندیشه ی حقیقت محور)،

III. نظم (با تعریف دینی خاص خود) و حسن، به عنوان نمود زیبا و شایسته ی این گونه طرح ریزی سیستمی

خواهیم رسید. بررسی کلیدواژه ها ی حق، عدل، نظم و حسن، جستاری دقیق را در متون روایی و فقهی می طلبد که از حوصله این نوشتار خارج است؛ اما سر نخی است، برای اندیشمندان دینی، تا با تحلیل و تبیین آنها، بتوانند روح سکولار حاکم بر تئوری سیستم ها را استحاله کنند و این ظرف فکری (تئوری سیستم ها) را به نفع جبهه حق، مصادره به مطلوب نمایند، ان شاءالله.