رفتن یا نرفتن؟ :: وبلاگ نعلبکی

رفتن یا نرفتن؟

در پی اتفاقات اخیر عربستان و
اوضاع منطقه، در مورد سفر حج چه تصمیمی باید گرفت؟

مقدمه

مدت ها بود که مسئله ی تامین مالی سعودی ها به واسطه ی سفر حجاج، ذهن بسیاری از مردم را به خود مشغول کرده بود. این اشتغال ذهنی نتایجی را به بار آورده بود، مثل نرفتن به حج، برای جلوگیری از تزریق پول به سعودی ها. استدلال پس این قضیه هم چنین بود که چون دولت سعودی جریانات تکفیری منطقه را تامین مالی می کند، با تحریم حج، اقدامات سعودی ها را می توان مختل نمود. این مباحث کم و بیش از گوشه و کنار محافل مختلف به گوش می رسید تا اینکه داستان اسفناک تعرض به دو جوان ایرانی توسط ماموران امنیتی فرودگاه جده پیش آمد و آتش تحریم حج را مشتعل تر کرد. با فاصله زمانی نه چندان زیاد از این واقعه، فاجعه ی جنایتکارانه ی منا دیگر این شعله را به سر حد نهایی خود رساند و دیگر سخن از به کلی تعطیل کردن حج در اکثر محافل شنیده می شد. بماند که این وسط عده ای هوشمندانه بر این موج سوار شدند و اصل موضوع حج را تخریب کردند و آن را تخطئه نمودند.

اما از بین تمام این ماجراها، همچنان سوال جدی ایجاد شد و به درستی مورد تامل واقع نشد؛ و آن اینکه برآیند تحریم حج، با توجه به اوضاع فعلی، به مصلحت هست یا خیر؟

فلسفه حج

پیش از تلاش برای پاسخ به این سوال، به عنوان پیش نیاز، بایستی راجع به اصل سفر حج و دلایلی که ما را به انجام این فرع دینی راغب می کند بپردازیم. اگر فلسفه ی حج مشخص گردد، بعد از آن می توان راجع به دستاوردهای آن سفر آگاهی پیدا کرد. ثمرات حاصل از انجام سفر حج را در کفه ای گذاشت و مضرات ناشی از آن در شرایط فعلی را نیز در کفه ای دیگر؛ برآیند این توزین می تواند ما را در تصمیم گیری پیرامون تحریم حج مدد رساند.

پیرامون تبیین فلسفه ی حج، مباحث و مقالات بسیاری وجود دارد. در این بین ناب ترین تبیین را می توان در دل پیام تاریخی حضرت امام ^(ره) به مناسبت سالگرد حج خونین 66 یافت. از قضا شرایط زمانی نگارش آن پیام هم بسیار شبیه اوضاع امروز ماست. حضرت امام^(ره) در خلال این پیام ابتدا همت بر زدودن دلایل غیر اصیل سفر حج می گمارند و با نفی یک سری باورهای خطای عوامانه، زمینه را برای بیان فلسفه ی اصیل حج هموار می سازند. ایشان چنین فرموده اند:

«بزرگترین درد جوامع اسلامی این است که هنوز فلسفه واقعی بسیاری از احکام الهی رادرک نکرده اند؛ و حج با آن همه راز و عظمتی که دارد هنوز به صورت یک عبادت خشک و یک حرکت بیحاصل و بی ثمر باقی مانده است . یکی از وظایف بزرگ مسلمانان پی بردن به این واقعیت است که حج چیست و چرابرای همیشه باید بخشی از امکانات مادی و معنوی خود را برای برپایی آن صرف کنند.چیزی که تا به حال از ناحیه ناآگاهان و یا تحلیلگران مغرض و یا جیره خواران به عنوان فلسفه حج ترسیم شده است این است که حج یک عبادت دسته جمعی و یک سفرزیارتی - سیاحتی است. به حج چه که چگونه باید زیست و چطور باید مبارزه کرد وبا چه کیفیت در مقابل جهان سرمایه داری و کمونیسم ایستاد! به حج چه که حقوق مسلمانان ومحرومان را از ظالمین باید ستاند! به حج چه که باید برای فشار‌های روحی و جسمی مسلمانان چاره اندیشی نمود! به حج چه که مسلمانان باید به عنوان یک نیروی بزرگ وقدرت سوم جهان خودنمایی کنند! به حج چه که مسلمانان را علیه حکومت‌های وابسته بشوراند. بلکه حج همان سفر تفریحی برای دیدار از قبله و مدینه است و بس !»

حضرت امام(ره) پس از این نفی ها، روی به دعوت پیرامون فهم و تبیین فلسفه ی اصیل حج می آورند:

«محققان متعهد اسلام با ارائه تفسیر‌های صحیح و واقعی از فلسفه حج همه بافته ‌ها و تافته ‌های خرافاتی علمای درباری را به دریا بریزند.»

با مرور ادامه ی پیام امام(ره) به مناسبت سالگرد حج خونین 66، می توان دریافت که نظر ایشان، استفاده از ظرفیت عظیم و با برکت حج برای گفتمان سازی پیرامون تحقق تمدن اسلامی است. یعنی این اجتماع بزرگ مسلمین، بستری شود برای اینکه در گام نخست چاره جویی برای رفع موانع این حرکت تمدنی صورت پذیرد، آنگاه با در پیش گرفتن مشی مبارزه با استکبار، زمینه برای تحقق تمدن جهانی اسلام که سراسر در تضاد با مشی استکباری است، فراهم گردد. در این راستا، حضرت امام(ره) در پیامشان فرموده اند:

«از آنجا که مسلمانان جهان به علت فشار و حبس و اعدام، قدرت بیان مصیبتهایی را که حاکمان کشورشان بر آن‌ها تحمیل کرده اند را ندارند، باید بتوانند در حرم امن الهی مصایب ودردهایشان را با کمال آزادی بیان کنند تا سایر مسلمانان برای رهایی آنان چاره ای بیندیشند. لذا ما بر این مطلب پافشاری و اصرار می‌کنیم که مسلمانان، حداقل در خانه خدا و حرم امن الهی، خود را از تمامی قید و بند‌های ظالمان آزاد ببینند و در یک مانور بزرگ از چیزی که از آن متنفرند اعلام برائت کنند و از هر وسیله ای برای رهایی خود استفاده نمایند.»

در نفی هایی هم که ایشان راجع به نگاه غیر اصیل به حج فرموده بودند، نفی پذیرش سلطه ی قدرت های استکباری و نفی مبارزه گریزی مشهود بود که این، خود نشان از داشتن افق دیدی پیرامون تمدن سازی نوین است.

حضرت امام(ره) پس از این نفی ها، روی به دعوت پیرامون فهم و تبیین فلسفه ی اصیل حج می آورند:

لذا این نگاه رایجی که امروزه به حج سایه افکنده، که از حج یک سفر سیاحتی-زیارتی شخصی برای حجاج به بار آورده است و کمتر حاجی را به این وادی ترغیب نموده که در بستر این سفر، به ارتباط گیری با برادران ایمانی غیر هم وطنش هم بپردازد، نوعی عقیم کردن حج از فلسفه ی اصیلش را به ارمغان آورده. بحث این نوشتار پیرامون چگونگی تحقق تمدن اسلامی در بستر حج نیست؛ بلکه مراد از این عبارت اخیر، اینست که حتی صورت مساله ی فلسفه حج هم از ذهن حجاج رخت بر بسته است، چه رسد به بکارگیری حداقلی ترین لوازم این کار که همانا ارتباط گیری و هم کلامی با سایر برادران ایمانی است.

با این توضیحات، مهم ترین ضرر حاصل از تحریم حج، از دست دادن این بستر عظیم و مبارک برای شروع گفتمان سازی تمدن سازی اسلامی است که مشابه آن را تقریبا در هیچ موقعیت دیگری نمی توان محقق نمود.

بررسی ادله موافق تحریم حج

اما آن کفه که به تحریم حج دامن می زند، بحث تزریق منابع مالی به جیب سعودی ها از قِبَل سفر حجاج است. در این راستا اگر بخواهیم سخنی دقیق برانیم، بایستی سهم درآمد سفرهای زیارتی به عربستان را در GDP[1] (تولید نا خالص ملی) بررسی کنیم. در این زمینه آمارهای مختلفی بیان شده است. اگر عبارت «percent of pilgrimage in saudi GDP» را در اینترنت جستجو بفرمایید، عمدتا به عددی بین 2 تا 3 درصد خواهید رسید. یعنی سهم درآمد سفرهای زیارتی در تولید ناخالص ملی عربستان سعودی در این حدود است.

از آنجا که هنوز کار بسیار دقیقی بر روی میزان درآمدهای حج برای سعودی نشده است، با سخت گیری بیشتر، بسیاری از مقالات در این زمینه را بررسی کردیم. ماحصل این بررسی، در بالاترین حد، به عدد 7% رسیدیم[2]. لذا این عدد را مبنای ادامه ی بررسی می گذاریم. در متن همین مقاله ای که 7% را به بیان کرده است، و ذیل سر فصلی به نام «مشارکت در اقتصاد ملی[3]» آمده است که اهمیت برپایی عمره در اقتصاد را با این فهم این گزاره می توان دریافت که درآمد عمره که در حاشیه ی حج (تمتع) است، بیش از خود حج می باشد. چرا که هر سال اگر 6000000زائر در عربستان داشته باشیم، فقط 2300000 حج تمتع می گزارند.»

لذا با احتساب این نسبت در آن 7% تولید ناخالص ملی عربستان، پی می بریم که تعطیل کردن حج تمتع (که یکی از فروع دین است) اصلا توجیه اقتصادی موثری ندارد. اما به حداقل رساندن عمره، با توجه به تحلیل اقتصادی فوق، و مهمتر از آن با توجه به اولویت و ضرورت نداشتن آن در شرایط فعلی، تصمیمی منطقی تر می باشد.

تا اینجا، تمام توجه ما در بررسی ادله ی موافق و مخالف تحریم حج، ناظر به شرایط درونی مان بود. یعنی در بحث تبیین فلسفه ی اصیل حج (به عنوان مهمترین مسئله در موافقت با محکم ادامه دادن حج تمتع) و نیز تحلیل اقتصادی مبتنی بر سهم عمره در تولید ناخالص ملی عربستان (به عنوان مهمترین مساله در مخالفت با ادامه دادن عمره در شرایط فعلی) نگاه ما به اصل ماجرا بود و به جوانب این تصمیم و بازخوردهای فرا ملی ماجرا توجه چندانی صورت نپذیرفت. لذا با یک نگاه کلان تر، مهمترین اثر فرا ملی این تصمیم را می توان در زمین جنگ عربستان و یمن یافت و به تحلیل آن پرداخت.

اثرات فرا ملی تحریم حج

پیش از پرداختن به اصل موضوع، لازم است از عواملی سخن گفت که توجه نکردن به آنها، تصمیمات (حتی صحیح) ما را به نتایجی غیر مطابق با هدف تصمیممان می رساند. در این مورد خاص، توجه نکردن به سه مقوله ی عملیات روانی دشمن، عدم تبیین اهدافمان به دیگران در قالب پارادایم فکری خودشان، و نهایتا کار رسانه ای ضعیفمان، موجب شده است که بازخورد بیرونی تحریم حج، مایه ی سوء برداشت شود. گاه این سو برداشت عامدانه است که هیچ. اما گاه غیر عامدانه است و ماحصل بی توجهی ما به سه مقوله ی مذکور. برای روشن تر شدن نسبت به این فضا، یادداشتی تحت عنوان «بایکوت سفرهای زیارتی [به عربستان] توسط ایران، تهدیداتی فراتر از درآمد توریستی عربستان دارد[4]» که در سایت «بینش مخاطرات جهانی[5]» را مورد بررسی قرار می دهیم.

عباراتی که نویسنده در این مقاله برای تحلیل دلایل بایکوت کردن سفر حج توسط ایران آورده است، نشان می دهد که این تصمیم در دید نویسنده، با پارادایم غالب بر جامعه ی تحت سیطره ی هژمونیک بررسی شده است.

در بخشی از این مقاله آمده است:

«نگرانی پیرامون امنیت شیعیان حین سفر زیارتی به عربستان به خوبی با نگرانی گسترده تر شیعیان پیرامون اقدامات سعودی، چه در یمن و چه در کمک های مالی به بخشی از اهل تسنن محافظه کار، گره خورده است»

لذا هر تصمیمی پیرامون تعلیق یا عدم تعلیق حج، جنبه هایی فراتر از اصل اتفاقات عربستان پیدا می کند و بایستی این جنبه ها را هم در اتخاذ موضع، دخیل کرد و فقط صرف حوادث عربستان را ندید.

همچنین وقتی این نویسنده در توصیف جایگاه ایران، عبارت «نقش خود خوانده اش به عنوان محافظ شیعیان[6]» را بکار می برد و در معرفی حوثی ها در جنگ یمن، عبارت «شورشی (طغیانگر)[7]» را استفاده می کند، نشان می دهد هضم در عملیات روانی است و با پارادایم فکری جبهه ی دشمن ما دارد این تصمیم را برای جهانیان تحلیل می کند. لذا مقصد این تصمیم ما به جای آنکه به مراد ما برسد، به مراد جریان دشمن مصادره خواهد شد.

اما در رابطه با نوع تصمیم ما برای لغو سفر عمره، یک ملاحظه ی بسیار مهم وجود دارد و آن اینکه هرگونه حمله ی گسترده و قوی به منافع سعودی به معنای تلافی ایران القا خواهد شد. به عنوان مثال حملات حوثی ها به تجاوزات سعودی به عنوان عملیات نیابتی ایران تلقی خواهد شد و آن وقت عملیات روانی دشمن چنین خواهد بود که حوثی ها نیروهای نیابتی ایران هستند که دارند برای نفوذ ایران در یمن پیکار می کنند و اصل تجاوز عربستان به حاشیه خواهد رفت. این مثالی بود در این زمینه، و بسیاری مثال های دیگر که می تواند در قالب اثرات فراملی تصمیم ما (که عمدتا از دید ما خارج است) بروز داده شود.

جمع بندی و نتیجه گیری

1- تعطیلی سفر عمره با توجه به شرایط فعلی و تحلیل اقتصادی صورت پذیرفته، امری منطقی است.

2- تعطیلی حج تمتع، نه تنها تحلیل موجه اقتصادی ندارد، بلکه ما را از اجتماع جهانی مسلمین و پتانسیل های آن محروم می کند.

3- عدم توجه به جنبه های فراملی تعطیلی حج، منجر به فشار به گروههای مقاومت در منطقه خواهد شد و اقدامات متقابل آنان در برابر منافع سعودی را عملیات نیابتی ایران جلوه خواهد داد.